SOSYALLEŞME SORUNLARININ ASIL SEBEBİ ASPERGER OLABİLİR

Dünya hatta uzay çapındaki projeleriyle dahi girişimci olarak adlandırılan Elon Musk, geçtiğimiz yıl katıldığı bir televizyon programında Asperger sendromuna sahip olduğunu söyledi. Peki nedir bu Asperger sendromu? Ve hepimizin değil ama bazılarımızın sosyalleşme sorunlarının temelinde Aspergerli olması yatıyor olabilir mi? Gelin bu videoda yetişkinlerde Asperger sendromun işaretlerinden 6 tanesine bakalım. Asperger sendromu, özellikle sosyalleşme ve iletişim problemleriyle karakterize olan otizm spektrum bozukluğu yelpazesinin alt tiplerinden bir tanesidir. Şimdi otizm deyince belki bazılarımızın aklına tek bir tip ya da görüntü gelebilir. Ancak otizm spektrum bozukluğu çok geniş bir yelpazedir ve birbirinden çok farklı özelliklere sahip bireyler bu yelpazenin içerisindedir. Çoğu aspergerli normal hatta normalin üzerinde bir zeka düzeyine sahiptir. Çoğu çocukluklarında zamanında konuşurlar, zamanında yürürler. Hatta kelime hazneleri çoğu insana göre çok çok daha geniştir. Ancak yine de çocukluklarından itibaren kendilerini hep diğerlerinden farklı görürler, farklı hissederler. Sanki başka bir dünyadan gelmiş gibi derler. Asperger sendromlu kişiler gerçekten de dünyayı daha farklı görürler, daha farklı duyarlar, daha farklı hissederler. Çünkü beyinlerinde bununla ilgili kablolama geneli bizden biraz daha farklıdır. Asperger sendromu doğuştan gelir, yani ömür boyu kalıcıdır ve bunun bir tedavisi yoktur. Çünkü bu bir hastalık değildir. Bu bir nöro çeşitlilik ya da farklılıktır. E madem tedavisi yok, teşhisi bilsek ne olacak ki diyebilirsiniz. Ancak bu farklılıklara sahip kişiler yalnız ya da tuhaf olmadıklarını, yaşadıkları bu sıkıntıların aslında bir adının olduğunu ve bu sendromundan kaynaklı bunlarla karşılaştıklarını öğrendiklerinde rahatlarlar. Öte yandan bu kişilerin çevresindeki insanlar da eğer bundan haberdar olurlarsa bir şekilde onlar da beklentilerini buna göre ayarlayabilirler o kişiden. Asperger sendromunun yetişkinlerde görülen işaretlerinden bazılarından biraz sonra bahsedeceğim. Ama önce her zamanki gibi uyarılarımla başlamak istiyorum. Bu videoda amaç teşhis koymak değildir ya da sizin bir başkasına teşhis koymanıza yardımcı olmak değildir. Bu videoda amacımız bu konu hakkında bilgilendirme yapmaktır. Eğer bu belirtiler size çok tanıdık geliyorsa ve bununla ilgili bilgi almak istiyorsanız, bir değerlendirilme istiyorsanız uzman bir psikiyatri hekimi ile görüşebilirsiniz. Biraz sonra sayacağım belirtiler herkeste farklı şiddetlerde olabilir. Yani insanlardan bazıları bu belirtilerin sadece birkaçını gösteriyor olabilir, diğerlerini göstermiyor olabilir. Ya da bazıları belirtilerin hepsine sahiptir. Ancak farklı şiddetlerde ortaya çıkabilir bu belirtiler. Hafif otizmli ya da hafif asperger denilen iki kişinin deneyimleri bile birebir aynı değildir. Dolayısıyla tek bir otizmli deneyimi ya da tek bir aspergerli deneyimi diye bir şey yoktur. Bu anlamda herkesin deneyimi tamamen biricik ve kendine özeldir. Yine bir diğer uyarı, bu işaretlerin tamamını gösteriyor olsanız bile. Bu ille de sizin ya da kesinlikle sizin bir aspergerli olduğunuz anlamına gelmeyebilir. Yani bu işaretleri gösteren her kişi kesinlikle aspergerdir demek doğru değildir. İnsanların hayatlarında, belirli dönemlerinde bu belirtileri geçici olarak yaşadığı durumlar olabilir. Ne bileyim, örneğin işte sosyalleşme ile ilgili sıkıntılardan biraz bahsedeceğim. Ergenlik döneminde çoğumuz kendi iç dünyamızı daha fazla kapanabiliriz. Özellikle yaşıtımız olmayan insanlarla. Mesela eve misafir geldiğinde yanlarına çıkmak istemeyebiliriz. Öte yandan bazı kişilerde de bu sıkıntıların asıl sebebi depresyon, anksiyete, sosyal kaygı bozukluğu, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu gibi daha farklı tanılar olabilir.

Dolayısıyla sağlıklı bir değerlendirme için bir uzmanın görmesi şarttır. Evet, gelelim işaretlere. Birinci işaretimiz. Kalıcı sosyal iletişimsel sorunlar. Çoğu insan için spontan ve normal bir aktivite olan birileriyle sohbet etmek, sohbeti başlatmak ya da var olan sohbeti devam ettirmek, okula gitmek, işe gitmek, insanlarla bir şekilde sosyalleşmek aspergerli kişiler için son derece zorlayıcı ve karmaşık olabilir. Aspergerli yetişkinlerin çoğu günlük insan etkileşimlerini, insanların beden dilindeki ses tonlarındaki farklılaşmayı, anlamlandırmayı ve bunları okuyabilmeyi oldukça güç bulurlar. Bilirsiniz iletişimde bir sözel olan bir de sözel olmayan mesajlar vardır. Örneğin size çok başarılısın ya diyebilirim ancak bunu öyle bir tonlamayla öyle bir vurgulamayla ve öyle bir beden diliyle söylerim ki bunun tam tersi anlama gelir. İşte aspergerli kişiler için bu farklılıkları anlamlandırabilmek zorlayıcıdır. Söylenenleri genellikle ilk anlamıyla kavrarlar. Dolayısıyla çeşitli metaforları, benzetmeleri, imaları, bazı iğneleyici konuşmaları çözmek onlar için güç olabilir. Empati kurmakta, olayları bir başkasının bakış açısından görmekte, diğerlerinin duygularını okuyabilmekte ve bu duyguları sözel olarak ifade edebilmekte güçlük yaşayabilirler. Bu yüzden de bazıları onları kabalıkla anlayışsızlıkla ya da tuhaf olmakla suçlayabilir. Tabii bunları böyle anlatıyorum ama kişiden kişiye göre değişebilir. Örneğin dışarıdan sosyalleşme konusunda oldukça başarılıymış gibi görünen aspergerliler de mevcuttur. Bu kişiler genellikle çevrelerini çok iyi gözlemleyerek, belirli sosyal durumlarda kullanılan sözel ve davranışsal kalıpları taklit ederek, ezberleyerek ve yeri geldiğinde bunları kullanarak yani aslında mış gibi yaparak topluma uyum sağlamaya çalışırlar.

Araştırmacılar bu yapay sosyal davranışa yani mış gibi yapmaya maskeleme adını veriyor. Çünkü çoğu asperger sendromlu toplum tarafından dışlanmamak ya da tuhaf etiketini almamak için sahip olduğu belirtileri maskeleme ihtiyacı duyuyor. Yine iletişimin içerisindeki bir unsur olan göz kontağı onlar için oldukça rahatsız edici olabilir. Bazıları göz kontağı kurmaktan kaçınır, olabildiğince az kurar ya da kursa bile işte dediğim gibi bu onun için çok zorlayıcı ve rahatsız edicidir. Ve konuşma sırasında bazıları ses tonunu ayarlamakta sıkıntı çekebilir. Yani bazen sesi çok yüksek ya da çok alçak kalabilir duruma göre. Öte yandan vurgulamalarda da hata yapabilirler. Örneğin bazı söyledikleri yanlış anlaşılabilir. Ya da mesela bazen bir espri yaptığında ardından espri yaptığını söyleme ihtiyacı duyabilir. Sosyal ritüeller ve kurallar onlara anlamsız gelebilir ve bunları uymakta sıkıntı yaşayabilirler. Yani bu sosyal gereklilikler onlar için son derece bunaltıcı, zorlayıcı ve karmaşık olabilir. Neyi kastediyorum? Sosyal ritüeller, sosyal gereklilikler derken biliyorsunuz iletişimde yazılı olmayan ancak uymamız gereken bazı kurallar vardır. Nedir işte karşı taraftan birisi geldiğinde ve sana gülümsediğinde, işte sen de kafanı eğerek ona karşılık verirsin. Ya da ne bileyim birisi seni evine davet ettiğinde bir iletişimde sen de onu nezaketen tekrar evine davet etmelisindir gibi gibi pek çok aslında sosyalleşme içerisindeki kurallar ve gereklilikler vardır. İşte bunlar onlar için çok zorlayıcıdır, çok anlamsızdır ve sıkıntı vericidir. Bundan kaynaklı da sosyalleştiklerinde oldukça yorulurlar ve bir süre tek başlarına kalma, dinlenme ihtiyacı hissederler.

İşte bu sosyal zorluklar nedeniyle de çoğu aspergerlinin az arkadaşı vardır ve yalnız başlarına vakit geçirmeyi daha çok tercih ederler. Tabi bu demek değildir ki her sosyalleşmekten sıkılan, bunalan ya da yorulan aspergerlidir. Tekrar en baştaki uyarımı tekrar etmek istiyorum. Bu maddenin başına dikkat ederseniz kalıcı iletişimsel sorunlar dedim. Hayatımızın belirli dönemlerinde geçici olarak bu tarz sıkıntılar yaşayabiliriz. Ya da hali hazırda sahip olduğumuz bedensel ya da ruhsal başka bir tanının ek belirtisi olarak bunları gösteriyor olabiliriz. Evet, ikinci işaretimiz belirli konularda aşırı ilgi duyma. Çocukluktan itibaren spesifik bazı konulara aşırı derecede ilgi duyarlar. Takıntılı derecede ilgilenirler ve o konuyla ilgili araştırırlar, yazarlar, çizerler, okurlar, izlerler ve en ince detayına kadar her şeyi öğrenirler. Bu konular ne bileyim doğadaki çeşitli böcek türlerinden ya da spesifik belirli bir böcek türünden bilgisayarlara kadar ya da trenlere, müziğe kadar her şey olabilir. Bu ilgi alanı ömür boyu da devam edebilir, zaman içerisinde farklılaşabilir. İlgi alanları hakkında konuşmaktan çok hoşlanırlar. Mesela normal ve ciddi bir sohbeti başlatmak, devam ettirmek onlar için sıkıntı vericidir. Ama eğer söz konusu ilgi alanları ise sabaha kadar konuşabilirler. Onları susturmakta zorluk yaşarsınız. Aynı şekilde ilgi duydukları alanda aşırı bir odaklanma hali de yaşayabilirler ve bu aşırı odaklanma hali bazen onların o konu hakkında iyi bir kariyer yapmalarına yardımcı da olabilir. Örneğin bir otizmli olan Temple Grandin, Amerika’da hayvan bilimi alanında bir profesör olmuştur

Colorado Üniversitesi’nde. Hayatını anlatan ödüllü bir film var, izlemeyenlere tavsiye ederim. Ve bir diğer işaretimiz rutine ilgi, değişimden rahatsızlık. Rutinler onlar için rahatlatıcıdır. Bir şeyi hep aynı şekilde yapmak isterler, değiştirmek istemezler. Değişim onları rahatsız eder. Kaygılandırır. Bazı basma kalıp tekrar eden kalıplaşmış davranışları vardır. Mesela, hep aynı yemekleri yemek, hep aynı yoldan gitmek, bir işi hep aynı şekilde yapmak gibi. Tıpkı bu basma kalıp rutinler gibi yine basma kalıp tekrarlayan bazı davranışlara da sahip olabilirler. Bir diğer işaretimiz bu. Tekrarlayan basma kalıp davranışlar. Ne bunlar? Mesela ileriye geriye sallanmak ya da parmaklarını şıklatmak ya da parmaklarını belki masaya vurmak, cildi ovuşturmak ya da kaşımak ya da belli bir nesneyi sallamak, döndürmek gibi nedensiz tekrarlayan basma kalıp davranışları olabilir bu kişilerin. Tabii büyük bir kısmı yine o maskeleme dediğimiz şeyi yapar ve toplum içerisinde bu davranışları göstermemek için bu dürtülerini baskılayabilirler. Ve bir diğer işaretimiz duygusal hassasiyet. Yoğun, kalabalık bir şehir ortamı, trafik gibi gündelik olaylar bir aspergerli için son derece zorlayıcı olabilir. Çünkü çoğunda duyu bütünleme bozukluğu vardır. Duyusal hassasiyet vardır. Bir şekilde yüksek ses, yüksek ışık, bazı keskin kokular, bazı keskin tatlar, bazı dokular onları son derece rahatsız edebilir, yani son derece rahatsız edici olabilir onlar için böyle bir ortamda bulunmak ya da bu tarz uyaranlara belli bir süre maruz kalmak. Bazılarında ise tam tersi eşikleri oldukça düşüktür. Bu uyaranları algılamakta sıkıntı çekebilirler ya da bazıları belirli türden dokulara, belirli türden tatlara yoğun ilgi gösterebilir.

Yine duyu bütünleme bozukluğundan kaynaklı denge ve koordinasyon sorunları yaşayabilirler. Sık sık sakarlık yapabilirler, takılıp düşebilirler. Yürümelerinde ya da duruşlarından bir parça bozukluk olabilir. Duyu bütünleme bozukluğunun ne olduğuyla ilgili daha detaylı bilgi isterseniz şu videomdan faydalanabilirsiniz. Ve son işaretimiz. Çoğu aspergerli anksiyete ya da depresyon sorunları yaşıyor. Pek çoğu işte bu topluma uyum sağlamanın verdiği sıkıntıdan ve yükten kaynaklı kendilerini çok kötü hissedebiliyor. Çok yoğun kaygı atakları yaşayabiliyorlar ya da depresyona girebiliyorlar ve bunun sonucunda bir kısmı hatta bu tanıları alabiliyor. Yani pek çoğunun aspergerine anksiyete ve depresyon eşlik ediyor. Peki kendimizde aspergerden şüpheleniyorsak ne yapmalıyız? Aslında ne yazık ki dünyada genel anlamda bu konuda bu konun değerlendirilmesinde bir sıkıntı var. Çünkü otizmle ilgili testler çoğunlukla daha küçük yaş gruplarına göre ayarlanmış durumda. Bunların yetişkin versiyonları da var. Yani aynı testin yetişkinleri uyarlanmış versiyonları da var ama otizm yelpazesi çok geniş olduğu için, her bireyin deneyimi kendine özgü olduğu için yine onları sınıflandırmak ve onları ayırt edebilmek biraz zor oluyor. O yüzden bunlarla ilgili tartışmalar da mevcut. Ancak yine de bu konuyla ilgili sağlıklı bir değerlendirme yapması için eğer merak ediyorsanız bir psikiyatri hekimi ile görüşebilirsiniz. Kişisel gelişim ve psikoloji eğer ilgi alanınız içindeyse doğru yerdesiniz. Bu kanalda her hafta bu konularla ilgili yeni videolar paylaşıyoruz. Eğer bu videolardan haberdar olmak istiyorsanız lütfen kanala abone olmayı ve bildirim zillerini açmayı unutmayın.